παροιμία

Απόφθεγμα σύντομο και συχνά πνευματώδες, με αρχαία παράδοση και μεγάλη διάδοση, το οποίο, με μορφή καμιά φορά μεταφορική, εκφράζει μια ηθική παραίνεση ή μια σκέψη ή έναν κανόνα, καταστάλαγμα όλα της πείρας. Η συντομία, η δηκτικότητα, ο αποφθεγματικός τόνος είναι τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της π., που αποτελεί τυπικό είδος της λαϊκής παραδοσιακής λογοτεχνίας. Η π. συμπυκνώνει εμπειρίες, έθιμα, κανόνες πατροπαράδοτης συμπεριφοράς, που παρουσιάζουν ποικιλία και καμιά φορά αντίφαση, όπως ποικίλες και αντιφατικές είναι οι εμπειρίες στις οποίες χρωστάει τη γένεσή της (για παράδειγμα, «κάνε το καλό και ρίξ’ το στο γιαλό» και «ο καλός καλό δεν έχει»). Από τον κόσμο του λαού, παρ’ όλα αυτά, σε κάθε εποχή, οι π. πέρασαν και στα ανώτερα στρώματα, που τις συνάθροισαν, αφού η ουσιαστική σημασία τους προμήθευε στον πολιτισμό ένα πρότυπο για την έκφραση σκέψεων και εμπειριών, ενώ το ίδιο το είδος πέτυχε μεγαλύτερη διάδοση και αποτελεσματικότητα, π.χ. το βιβλίο των Παροιμιών της Βίβλου, που αποδίδεται στον Σολομώντα, ή η σχετική φιλολογία της ανατολίτικης σοφίας. Πολύ πλατιά διάδοση είχαν οι π. και στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, που προσφέρει αφθονία παραδειγμάτων σε όλα σχεδόν τα λογοτεχνικά είδη. Στο Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση, πολλές συλλογές π., σχεδόν πάντοτε προερχόμενες από τους πνευματικά καλλιεργημένους και διατυπωμένες στη λατινική γλώσσα, υπήρξαν ένα ουσιαστικό όργανο της διδακτικής τάσης και δραστηριότητας της εποχής εκείνης, όπως εκδηλώθηκε και σε πλήθος άλλων ηθικοδιδακτικών ποιημάτων. Συγχρόνως ανθούσε μια πολύ μεγάλη παραγωγή παροιμιακού υλικού στη δημώδη γλώσσα, συχνά άμεσα συνδεόμενου με π. και αποφθέγματα της κλασικής παράδοσης. Ανάλογα με το χαρακτήρα του περιεχομένου ή της φραστικής διατύπωσής τους, οι π. υπήρξαν αντικείμενο διαφόρων ταξινομήσεων. Αξιοσημείωτη, σε σχέση με το περιεχόμενο, είναι η ταξινόμηση που έκανε ο Ιταλός Τζουζέπε Τζούστι με τη συλλογή του, που είναι διαρθρωμένη σε ενενήντα πέντε κατηγορίες (π.χ.: έρωτας, οικογένεια, γυναίκα και γάμος, διάφορα ταπεινά και ανώτερα επαγγέλματα, τραπέζι και κουζίνα, υγεία, αρρώστιες και γιατροί, κ.ά.). Η συλλογή αυτή έγινε δεκτή σχεδόν από όλους τους μεγάλους Ιταλούς συλλέκτες π., με πρώτο απ’ όλους τον Πιτρέ. Όχι λιγότερο ενδιαφέρουσα είναι η κατάταξη, η οποία συνδυάζει την κύρια λέξη με το αλφαβητικό σύστημα. Τη μέθοδο αυτή ακολούθησε και ο Ν.Γ. Πολίτης στην έκδοση των ελληνικών π. (1899-1902), ενός σπουδαίου εθνικού έργου, που έμεινε δυστυχώς ημιτελές. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή, η π., π.χ., «η αλήθεια είναι μαλώτρα» θα καταταχτεί στο α, με βάση τη λέξη αλήθεια, που είναι η σπουδαιότερη λέξη της. Από την άποψη της μορφής διακρίνουμε εξάλλου, τις αινιγματικές π., τις π.-μύθους, που προέρχονται, κατά συμπύκνωση, από γνωστές διηγήσεις (για παράδειγμα «Σαν τον λύκο και την αλεπού με τον καρπό και τ’ άχερα», που προϋποθέτει ολόκληρη διήγηση), τις έμμετρες π., που συνήθως είναι στίχοι αποσπασμένοι από τραγούδια ή άλλα στιχουργήματα («βοηθά σε ο τόπος, Διγενή, και βγαίνεις αντρειωμένος»), τις αντιθετικές (του τύπου «πολύ καπνός, λίγο ψητό»), τις περιπαιχτικές, που στρέφονται εναντίον ορισμένων τόπων, επαγγελμάτων, λαών κλπ. (για παράδειγμα, «τον γύφτο κάνουν βασιλιά κι εκείνος γυρεύει ρείκια»), τις π.- βελερισμούς, που πήραν το όνομά τους από τον Σαμ Βέλερ, γνωστό πρόσωπο του έργου του Ντίκενς Λέσχη Πίκουικ, που εκφράζεται αποφθεγματικά και αποδίδει σε τρίτους την πατρότητα των λεγομένων του· αυτού του είδους οι π. αποδίδουν το απόφθεγμα σε ένα πρόσωπο ιστορικό ή φανταστικό και έχουν χαρακτήρα άλλοτε σοβαρό και άλλοτε αστείο. Συγγενείς με τις π., αλλά διαφορετικές στην ουσία, είναι οι παροιμιακές λέξεις και οι παροιμιακές φράσεις, δηλαδή εκφράσεις χαρακτηριστικές και στερεότυπες, που, αφού μπήκαν στην καθημερινή ζωή και γλώσσα, απέκτησαν ένα αποφθεγματικό τόνο, για παράδειγμα η έκφραση «φάγαμε ψωμί κι αλάτι» ή η παροιμιακή λέξη «μπακαλόγατος». Οι π. έχουν αναμφισβήτητη λαογνωστική σημασία, γιατί σε αυτές είναι αποτυπωμένες παλιές συνήθειες και δοξασίες των λαών και «η πατροπαράδοτος σοφία, η περιβεβλημένη το απόλυτον κύρος της παλαιότητος και της παραδόσεως», κατά την έκφραση του Στίλπωνα Κυριακίδη. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Παλαμάς, χαιρετίζοντας ενθουσιασμένος την έκδοση του Ν.Γ. Πολίτη, εξέφραζε την πεποίθηση πως η μελέτη των παροιμιών θα βοηθούσε στη δημιουργία μιας συνθετικής εργασίας για την ελληνική ψυχή.

* * *

η, ΝΜΑ

1. σύντομο απόφθεγμα που φέρεται στο στόμα τού λαού και εκφράζει συνήθως μεταφορικά, αλληγορικά ή σκωπτικά διάφορες αλήθειες τής ζωής οι οποίες αποκτήθηκαν από την παρατήρηση και την πείρα («τήν παροιμίαν δ' ἐπαινῶ τὴν παλαιάν», Αριστοφ.)

2. φρ. «Παροιμίαι Σολομῶντος» — βιβλίο τής Παλαιάς Διαθήκης που αποτελεί συλλογή λαϊκών γνωμικών και γνωμών σοφών ανδρών και μάλιστα τού Σολομώντος, στον οποίο η ισραηλιτική παράδοση αποδίδει τη συγγραφή τού βιβλίου

μσν.-αρχ.

παρέκβαση, εκτροπή

αρχ.

1. παραβολή, ασαφής, συμβολική έκφραση ή αφήγηση («ταῡτα ἐν παροιμίαις λελάληκα ὑμῑν», Ευαγγ. Ιωάνν.)

2. (κατά τον Ησύχ.) «βιωφελὴς λόγος, παρὰ τὴν ὁδὸν λεγόμενος, οἷον παρόδια

οἶμος γὰρ ἡ ὁδός»).

[ΕΤΥΜΟΛ. < παρ(α)-* + οἶμη* «άσμα, τραγούδι» και κατά τον Ησύχιο «οἴμη

λόγος, ιστορία» + κατάλ. -ία (πρβλ. και προοίμιο)].